Duizendpoten en kruidenthee

Het is zaterdagmiddag en ik zit in mijn spreekkamer in het ziekenhuis van Pokola in het tropische regenwoud in het noorden van Congo Brazzaville. Mijn spreekkamer is net verbouwd en prachtig blauw is geschilderd. Dit met dank aan een houtkapbedrijf dat de medische zorg voor de plaatselijke bevolking sponsort. Er zijn betaalbare medicijnen beschikbaar zijn en ik heb, voor een populatie van 30.000 mensen, de financiële ondersteuning om investeringen te doen waarmee ik de medische zorg kan verbeteren zoals ik dat voor zou willen. Een mooie uitdaging voor een pas afgestudeerde tropenarts.

Het is nu drie maanden nadat ik hier ben begonnen te werken en ik moet toegeven dat ik, ondanks een specifieke tropenopleiding en meerdere lange stages in ontwikkelinglanden, niet verwacht had dat geneeskunde hier zo anders zou zijn dat wat ik tot nog toe had meegemaakt. Ik bleek veel naïever dan ik had gedacht.

De Westerse geneeskunde heeft hier slechts een beperkte plaats. Het overgrote deel van de ziektes wordt traditioneel behandeld. Dat ontdekte ik al snel toen ik bijna bij iedere patiënt de littekens zag van traditionele inkervingen. Dit bleek slechts het topje van de ijsberg. Als ik goed doorvraag krijg ik fascinerende verhalen te horen. Aandacht voor deze traditionele ziekteverklaringen en de reeds gevolgde therapieën is essentieel om het probleem van de patiënten hier te kunnen begrijpen en behandelen. Om u een indruk te geven geef ik een korte beschrijving van enkele patiënten van vanmiddag.

De wachtkamer is overvol en de assistenten vragen me om mee te denken over de diagnose en behandeling van patiënten met lastige problemen. Met een van hen heb ik net een röntgenfoto gemaakt van een jongen die door het ontbreken van een rem op zijn fiets op een wat ongelukkige wijze ten val is gekomen. Zijn onderarm is gebroken en staat in een vrij ongebruikelijke stand. De familie is onderweg naar de apotheek om gips, verband en lokale verdoving op te halen zodat we de breuk kunnen reponeren en immobiliseren.

Als we teruglopen naar de spreekkamer blijkt de volgende patiënte reeds op ons te wachten. Het is een jonge vrouw met een enorme buik waarin zich een tweeling blijkt te bevinden. De aanstaande moeder is absoluut niet blij met de boodschap. Een tweeling brengt ongeluk voor de familie. We adviseren haar geen traditionele kruiden te gebruiken om het ongeluk te bezweren. Deze traditie heeft geregeld fatale gevolgen. Niet alleen voor de nog ongeboren kinderen maar ook voor de moeder.

Als de moeder duidelijk ontevreden de spreekkamer verlaat wordt er een bleek en kortademig kind binnengedragen. Het blijkt een jongentje van drie jaar oud met een ernstige bloedarmoede en een longontsteking. Zijn ouders hebben hem, voordat ze naar het ziekenhuis kwamen, eerst naar drie verschillende kerken gebracht. Dat hielp blijkbaar niet. Nu het kind ernstig kortademig is geworden en niet meer reageert op aanspreken was het blijkbaar tijd om het ziekenhuis een kans te geven. Met een bloedtransfusie, zuurstof en antibiotica gaat hij het hopelijk redden. We ondernemen snel actie maar ik heb er alles behalve alle vertrouwen in: Ik hier nu al te vaak meegemaakt dat het te laat was.

Op de gang wacht de tweede assistent die me vraagt mee te kijken naar de wond van een patiënt op de afdeling. Het is een 14 jarige jongen die ik een week geleden heb opgenomen toen hij het op spreekuur kwam met de vraag of ik duizendpoten uit zijn been wilde halen. Zijn ziektegeschiedenis geeft een typerend beeld van de verhalen die hier achter een diagnose schuilgaan en hoe anders de betekenis van een ziekte wordt geïnterpreteerd:

De jongen werkt als motortaxichauffeur in het dorpje Souanke, aan grens met Kameroen, ongeveer 250 km van ons ziekenhuis in Pokola. Drie maanden geleden heeft hij een ongeluk gehad op zijn motorfiets onderweg in het oerwoud. De motor bleek ongehavend maar de hevige pijn in zijn bovenbeen dwong hem iets verderop te stoppen in een pygmeeën kamp om zich laten behandelen door de lokale genezer. De traditionele genezer heeft het been met bladeren, takken en lianen verbonden. Enkele dagen later is de jongen verder vervoerd naar Souanke, het dorp waar hij woonde. Daar kon hij de eerste nacht niet slapen door de pijn maar ook door het continue blaffen van de honden van de eigenaar van de motorfiets bij wie hij in dienst was als taxichauffeur. Tot ieders ontzetting in het dorp bleken de twee honden de volgende morgen dood voor de deur te liggen. Onze patiënt werd daarna meegenomen naar de sjamaan van het dorp gestuurd voor verdere behandeling. De sjamaan gaf de volgende verklaring voor de pussende wond in het bovenbeen en de twee dode honden: ‘De eigenaar van de beschadigde motorfiets heeft zijn krachtige geest gebruikt om de twee honden op de jongen af te sturen om hem te doden. De geest van de jongen was echter te sterk voor de honden en wist hen te doden maar in een laatste krachtinspanning hebben de twee honden een duizendpoot in de wond achtergelaten. Deze duizendpoot veroorzaakt dat er steeds pus uit de wond stroomt.’ De sjamaan organiseerde die dag een ceremonie om met zijn bijzondere krachten de duizendpoot uit de wond te halen. Deze duizendpoot heeft hij volgens de patiënt, aan het hele dorp laten zien als bewijs. Voor de verdere verzorging van de wond met heeft de jongen daarna een andere sjamaan geconsulteerd waarna de wond is behandeld met kruidenthee kompressen. Toen dat niet tot genezing leidde is de jongen naar het ziekenhuis gekomen.

Na een reis van 250 km over onverharde wegen en modderpaden kwam de jongen vorige week, ondertussen dus bijna drie maanden na het ongeluk, bij mij op het spreekuur met de vraag of ik de andere duizendpoten uit het been zou kunnen halen. Er bleef namelijk nog steeds pus uit de wond stromen. Bij nader onderzoek had hij hoge koorts en bleek er een zwart stuk bot van het bovenbeen net boven de knie uit de huid te steken. Een gecompliceerde open bovenbeenbreuk. Tijdens onderzoek onder narcose bleken de botdelen van de breuk gedurende de afgelopen drie maanden in een nieuwe positie onlosmakelijk aan elkaar vastgegroeid. De dode uitstekende botdelen hebben we samen met de dode huid en spieren kunnen verwijderen. Meer duizendpoten hebben we overigens niet kunnen vinden, maar alle andere micro-organismen die zich nog in het wondgebied bevinden bestrijden we met antibiotica, twee drains, dagelijks grondig spoelen van het wondgebied en een schoon verband. De wond lijkt te gaan genezen en hopelijk kan hij het been behouden. De vijf centimeter verkorting van het been moeten we voorlopig accepteren.

Terwijl ik zit te zijn verhaal aan het opschrijven ben komt er een vrachtauto met een spoedpatiënte vanuit een dorp 90 km van Pokola. Het is een jonge vrouw met een zeer pijnlijke, opgezwollen buik en 40 graden koorts. Na langdurig doorvragen komt de oorzaak boven tafel: Een pastoor heeft haar behandeld voor secundaire steriliteit met intra-uteriene kruidenthee spoelingen. Een echografie toont meerdere vochtcollecties aan beide zijden van de uterus. De situatie is kritiek en na rehydratie zal ik haar snel moeten opereren.

Wachtend op de uitslag van het preoperatieve bloedonderzoek vraag ik opeens me af waar de jongen met de gebroken arm is gebleven. De familie zou gips halen in de apotheek en meteen terugkomen voor de repositie van de 60 graden standsafwijking van zijn onderarm. Als ik het de assistent vraag blijkt de jongen besloten te hebben toch eerst een sjamaan in het dorp te bezoeken. Maar waarom?

Ik begrijp het nog steeds niet. Als ik hoor wat men moet betalen voor een traditionele behandeling kan het niet aan de kosten liggen. Wij zijn gemiddeld drie tot vijf keer goedkoper. Het is me tot nu toe niet gelukt direct in contact te komen met zo’n sjamaan maar ik wordt steeds nieuwsgieriger hoe ze het toch voor elkaar krijgen dat men zoveel vertrouwen heeft in de traditionele behandeling. Met betrekking tot de marktwerking in de zorg heb ik hier blijkbaar nog veel te leren...